بازی پدیا( دایرة المعارف بازیهای کودکی)- قسمت اول

وقتی کسی ازت این سوال رو میپرسید میگفتی: دوباره بگو تا روی کاغذ بنویسم و نقطه هاشو بشمرم. غافل از اینکه فقط باید تعداد نقطه های "این" رو میگفتی! یعنی فقط سه تا نقطه!!!

تفریحات هم نسلهای ما و مادر پدرهامون به تکرار همین جملات ساده یا بازی های ساده تری که نیاز به هیچ امکاناتی نداشت، انجام می شد. اون موقع خبری از کامپیوتر و پلی استیشن و این حرفها نبود. یعنی فقط خودت بودی و خودت و خواهر برادرت و حداکثر بچه های فامیل. البته با دستهای خالی...

همه چیز از وقتی شروع شد که به ما گفتن: دالی!
وقتی فرد جدیدی در یک خانواده وارد میشه، اعضای خونه چه برای سرگرمی خودشون و چه برای سرگرم کردن و آروم کردن بچه از راههای مختلفی مثل بازی کردن استفاده میکنند.
طفل معصوم از همان عنفوان کودکی با بازی کردن اخت میگیره. و این بازی رو در تمام مراحل زندگیش ادامه میده. حتی وقتی بزرگ شد با احساسات آدمها هم میتونه بازی کنه!

بعضی از بازیها بین دختر و پسر و یا بین مدرسه و خانه مشترک هستند.برای برخی بازیها اسمی نیافتیم و یا ممکن است در مناطق مختلف کشور اسامی متفاوت تری برای این بازیها ذکر شده باشد. بازیهای فهرست شده زیر، بازیهایی هستند که اینجانب بیشتر به یاد داشته ام .

بچه وقتی هنوز نرفته مدرسه، تو خونه یا کوچه بازی میکنه. زمان ما کوچه امنیت داشت. هم بچه دزدی زیاد نبود و هم از ویراژماشین و موتور به نسبت امروز خبری نبود. برای همین خانواده ها با خیال راحت میزاشتن بچه هاشون در کوچه بازی کنند.
وقتی هم که بچه رفت مدرسه، محیط مدرسه بازیهای خاص تری رو میطلبید.

1- سوختن: کسی که بازی را می بازد.
2- گرگ: فردی که قرار است موجب باختن سایر بازیکنان شود!
3- یارکشی: جهت انتخاب اعضای تیمهای شرکت کننده در بازی از روشهای مختلفی استفاده می شود.
4- موچ: با گفتن این واژه بازیکن یک  فرجه جهت گفتن حرف مهمی می گیرد.
5- چشم گذاشتن: کسی که چشمانش را میبندد تا سایر بازیکنان کاری را انجام دهند.
6- نخودی: فردی که در آمار بازی زیادی اومده و نمیدونن چکارش کنند یا از نظر سنی از بقیه کمتره و میخوان دلش نشکنه به عنوان نخودی وارد بازی میشه.

1- گردو شکستم
2- سکه انداختن ( شیر یا خط)
3- ده بیست سی چهل... یا  ده  بیست سه پونزده...
4- سنگ   کاغذ   قیچی


اما وقتی بچه تازه به دنیا اومد و کم کم داشت بزرگ میشد، از بازیهای ساده ای برای سرگرم کردن اون استفاده میشد:


وقتی بچه هیچی حالیش نیست و میشه سرش راحت کلاه گذاشت، خانواده از بازی "دالی" استفاده میکنند. یعنی یکی از اعضای خانواده پشت یه چیزی قایم میشه و طفل بیچاره که از هیچ جا خبر نداره و دست راست و چپشو نمیشناسه، فکر میکنه طرف غیب شده. اون موقع شخص به ظاهر غیب شده یکهو خودشو نشون میده و طفل معصوم مثل اینکه تی تاپ دیده باشه! ذوق از خودش در میکنه و میخنده.
شخصی که میخواد لحظه ای غیب بشه یا میتونه صورتشو پشت دستش قایم کنه یا پشت بدن کسی یا اثاثهای خونه قایم بشه.
این روش بازی برای آروم کردن بچه های که مدام داره ذق ذق (zegh zegh) میکنند خیلی مفیده!


وقتی بچه کمی بزرگتر شد ( دقت کنید که کمی، یعنی هنوز خبر نداره که دارید سرش شیره میمالید)، خانواده از بازی "لی لی حوضک" استفاده میکنند.
به این ترتیب که دست کودک را میگرفتند و کف دستش با انگشت اشاره کمی حالت قلقلک ایجاد میکردند و این شعر رو میخوندن.

3- کلاغ پر...

زمانی که بچه فرق بین گاو و کلاغ و گوسفند و قورباغه رو فهمید، میشه از بازی "کلاغ پر" استفاده کرد. محدوده سنی خاصی را نمی شود برای این بازی تعیین کرد.یعنی ممکن است کودک 1 ساله فرق خر و طوطی را بداند اما کودک 7 ساله هنوز به گاو بگوید ببعی.
روش این بازی بدین نحو است که مشابه روش قبلی دست کودک را میگیرند و با انگشت اشاره به کف دست اشاره میکنند و می گویند: کلاغ.... پر ... گنجشک ... پر الاغ .... پر
کودک بایستی به محض شنیدن اسم حیواناتی که پرواز میکنند بگوید: پر
و اگر بعد از شنیدن اسم الاغ بگوید پر ، کودک بازی را باخته است. البته گاهی برای سنجش هوش و حواس کودک، والدین به قصد به حیواناتی که پرواز نمی کنند هم می گویند پر. تا ببینند کودک چه عکس العملی نشان می دهد.
حالا اگر این کودک متعلق به قشر فوق تحصیل کرده مملکت گل و بلبل ما باشد، بجای استفاده از اسم حیوانات شناخته شده که یا کودک در باغ وحش دیده یا در کتاب و کارتون، می گویند: پنگوئن .... پر شتر مرغ .... پر
کودک از کجا بداند که پنگوئن پرنده است ولی پرواز نمیکند، خدا می داند.



این بازی برای اسکل کردن کودکان منزل استفاده میشد. یعنی والدین، بچه هایی موجود در خانه اعم از فرزندان خودشان یا اقوام را گرد هم می آوردند تا برای استراحت پدربزرگ وقت مناسبی جور شود و این بازی را بدین نحو اجرا می کردند:
بچه ها به نوبت روی زمین زانو زده و پشتشان را به طرف کودکان دیگر می کردند و حالت خمیده به خود می گرفتند. یکی از اعضا بر پشت کودک میزد و میگفت: تاپ تاپ خمیر شیشه پر پنیر دست کی بالاست؟
در این هنگام بعضی از کودکان دستهای خود را بالا می گرفتند. و کودک خم شده باید حدس میزد که چه کسانی دست خود را بالا برده اند. اگه درست تشخیص میداد بازی را میبرد در غیر اینصورت بازی ادامه پیدا میکرد.

5- اتل متل توتوله...

یکی دیگر از بازیهایی که حکم قوطی بگیر و بنشان داشت، بازی "اتل متل توتوله" بود. بازی که ریشه در فرهنگ غنی ایران دارد و نسل به نسل و سینه به سینه عینا منتقل شده و تنها بازی است که با همان شعر و روش بدون هیچ تحریفی هنوز هم اجرا میشه.
روش بازی به این نحو است که بچه ها روی زمین نشسته و پاهای خود را دراز می کنند.یکی از بزرگترها یا کودک بزرگتر جمع با خواندن این شعر روی پاهای کودکان دیگر که پاهای خود را دراز کرده اند میزند و وقتی به عبارت انتهایی شعر رسید، پای اشاره شده بایستی جمع شود.

بازی ادامه پیدا میکرد تا فقط یک پا باقی بماند!

هنوز در مورد معانی فلسفی این شعر کهن، اطلاعاتی در دست نیست و معلوم نیست حسن و زن کردی چه نسبتی با هم دارند. آیا این دو به هم محرم هستند و تصمیم دارند برای ماه عسل به هندوستان بروند؟ چرا هندوستان در این شعر عنوان شده؟ آیا سراینده شعر با سفارت هندوستان در ایران رایزنی کرده و فرش و پسته رد و بدل شده؟ این انقزی با انقزی سریال خوش نشین ها چه رابطه ای دارد؟ چرا این بازی روی پا انجام می شود و نه روی دست؟
با وجود تمام این ابهامات و چراها، تمام ایرانیان بر روی این شعر تعصب خاصی دارند...

6- قایم باشک

در روزگارانی که خانه ها متراژ بیشتری داشتند و در چند طبقه همراه با زیرزمین و حیاط بزرگ طراحی شده بودند، کودکان خانواده می توانستند برای سرگرم کردن خود از بازی "قایم باشک" بهره ببرند.
بازی بدین نحو اجرا میشد که یکی از کودکان به اصطلاح چشم میزاشت ( گرگ) و تا یک عدد معینی میشمرد و بقیه کودکان در این فاصله قایم می شدند تا کودکی که چشم گذاشته پیدایشان نکند.
فضاهای قایم شدن در خانه های بزرگ قدیمی، به وفور یافت می شد. کودک بعد از شمردن میزان عدد مشخصی بلند می گفت: اومدم. و به دنبال کودکان قایم شده میگشت.
کودکانی که پیدا می شدند سوخته به حساب میامدند.چنانچه در فاصه ای که کودک به دنبال کودکان دیگر میگشت، کودکی خود را به محل اول بازی( جایی که چشم گذاشتن انجام می شد) می رساند با ذکر عبارت "سک سک" از هر نوع سوختنی خود را رهایی می بخشید.
این بازی از هیجان و اضطراب زیادی برخوردار بود و لذتی وصف نشدنی را به کودکان هدیه می داد.



فکر کنم بازی "گرگم به هوا" همون بازی "بالا بلندی" باشه. بازی به این نحو انجام میشه که یک نفر به عنوان گرگ انتخاب شده و بقیه بازکنان بایستی دویده و خود را به محلی بالاتر از سطح زمین برسانند. در صورتیکه قبل از این عمل توسط گرگ گرفته شوند، سوخته محسوب شده و گرگ بعدی خواهند بود.

وقتی کودک نشکفته با هزار نق و ادا اطوار پا به مدرسه گذاشت و قرار شد استعدادهای نهفته اش شکوفا بشه والف رو بگه و تا ی بره، پدر مادر هم با هزاران امید و آرزو کودک را روانه مدرسه کردند، غافل از اینکه شاگرد مدرسه در حین درس معلم، فکر و ذهنش به شیطنت و بازی میگذره و نقشه میکشه که زنگ تفریح با کی و چی بازی کنه.

بچه های اول دبستان که تازه وارد و صفر کیلومتر محسوب می شدند، از بازیهای مدرسه ای سررشته ای نداشتند اما به تدریج از بچه های سال بالاتریاد میگیرند که در زنگهای تفریح یا ورزش چطوری سر خودشونو گرم کنند.


یکی از بازیهایی که بیشتر به عنوان تعیین شروع کننده بازی اصلی، کاربرد داشت، "گردو شکستم" بود. بازی بدین نحو اجرا می شد که سرگروه دو تیم در فاصله چند متری و روبروی هم قرار می گرفتند و شروع کننده این بازی یکی از پاهای خود را به جلوی پای مخالف حرکت میداد و روبروی پنجه پای مخالف قرار میداد و میگفت: گردو و طرف مقابل میگفت: شکستم. فندق... شکستم...
این حرکات و حرفها  ادامه پیدا میکرد تا پای یکی از بازیکنها پای طرف مقابل را له شود.
در اینکه پای له شده شروع کننده بازی باشه یا خیر بستگی داشت که چی به نفع باشه. یعنی اگه به نفع بود برنده این گردو شکستم بازی رو شروع کنه، بازی توسط برنده شروع می شد در غیر اینصورت تیم فرد بازنده بازی را شروع می کرد.

این مصلحت اندیشی نشاندهنده این بود که در خون فرزندان ما از همان عنوان کودکی، جرزنی وجود داشته!



یکی دیگر از بازیهای تعیین کننده شروع کننده بازی، ده بیست سه پونزده یا ده بیست سی چهل بود.
نماینده های دو تیم و یا کلیه بازیکنان( در صورتی که بازی تیمی نباشد) دور هم حلقه زده و یکی از بازیکنان در حین خواندن و شمارش به روی سینه های بازیکنان میزد.
آنا ، نه‌مانا ، دوو دوو اسكاچي، آنا مانا كلاچي! 
و اونی که دست روی سینه اش قرار گرفته از دور خارج می شود.بازی ادامه پیدا میکرد تا فقط یک نفر باقی بماند.

3- سنگ  کاغذ  قیچی

بازی دیگری که هم به عنوان بازی مجزا و هم تعیین شروع بازی استفاده می شد، "سنگ کاغذ قیچی " بود. بازی که باوجودیکه نیاز به هوش و استعداد چندانی نداشت اما در درون خودش هیجانهای نهفته ای داشت. یعنی فکر میکردی طرف این دفه می خواد سنگ بیاره یا قیچی .
اصول بازی بدین نحو بود که بازیکنان دستان خود را به پشت سر می بردند و با گفتن " سنگ کاغذ قیچی" دستان خود را به نشانه هر کدام از این اجسام روبروی هم میاوردند.

سنگ مغلوب کاغذ می شد و کاغذ سنگ را دربر می گرفت.
سنگ بر قیچی پیروز می شد و ضربه مهلکی به قیچی میزد.
قیچی کاغذ را پاره می کرد و کاغذ را از دور خارج می کرد.

چنانچه توافق طرفین به یک بار بازی بوده باشد و برنده شروع کننده بازی باشد، بازی تمام می شود اما چنانچه قرار باشد امتیازی جمع شود بازی ادامه پیدا میکند.
هنوز هم که هنوزه انجام این بازی خیلی فاز میده.



یکی از بازیهایی که در زنگهای ورزش یا زمانی که معلم سر کلاس نیامده، انجام می شد( بیشتر در مدارس دخترانه)( چون در زمان زنگ تفریح امکان برگزاری این بازی به علت ازدحام دانش آموزان مدرسه نبود)، "تخم مرغ گندیده" نام داشت.

بدین صورت که دانش آموزان یک دایره بزرگ بر حسب تعدادشون تشکیل میدادند و روزی زمین می نشستند و دست خودشون رو به پشت می بردند. یکی از دانش آموزان پشت سر گروه به دویدن مشغول میشد و میگفت: تخم مرغ گندیده و باقی بچه ها میگفتند بوی گلابی میده.

این عبارات تکرار می شد تا اینکه دانش آموزی که میدوید یک شیء که معمولا کاغذ مچاله بود در دست یکی از افراد نشسته قرار میداد. و اون شخص خیلی سریع از جای خود بلند می شد و دنبال شخصی که در ابتدا در حال دویدن بود، میدوید تا سرانجام او را میگرفت. چنانچه دانش آموز قبل از گرفته شدن به محل قبلی دانش آموز بلند شده می رسید و مینشست، دانش آموزی که جای خود را از دست داده بود ضایع می شد و باید بازی را ادامه میداد.
هدف نهایی این بازی فقط دور هم بودن و جیغ جیغ کردن دانش آموزان دختر مدرسه و تخلیه انرژی توسط دویدن بود.


نوبتی هم باشه نوبت بازی محبوب دانش آموزان دختر مدرسه است. بازی که هنوزم دخترها به یاد دارند و ازش خاطرات فراوانی دارند.

هدف این بازی هنوز هم بر همگان پوشیده است. اینکه این بازی چطور اختراع شد و سراینده این شعر کی بود و چطور بصورت خودجوش در کلیه مدارس اجرا شد جای بسی تامل دارد.

دانش آموزان دو دایره داخل هم که یکی بزرگتر و یکی کوچکتر است تشکیل داده و دستهای همدیگر را میگیرند. یک دایره نشسته و دایره دیگر ایستاده و و به نوبت دایره بزرگ که ایستاده با خواندن بیت اول شعر به دویدن و چرخیدن حول دایره کوچک مشغول می شوند و بعد از بیت اول نشسته و دایره داخلی شروع به دویدن می کند.

6-دختره گریه میکنه...

دیگر بازی محبوب دخترها "دختره اینجا نشسته" بود . بازی بدین نحو انجام می شد که یکی از شرکت کننده ها در وسط یک دایره بزرگ تشکیل شده توسط دانش آموزان، مینشست و حالت زاری به خود میگرفت.بعد اتمام شعر، دختر نشسته بلند می شد ( فکر کنم با چشمان بسته) و سعی میکرد دانش آموزان دیگر را بگیرد. دانش آموزانی که گیر می افتادند دختر زاری کننده بعدی محسوب می شدند.

7- عمو زنجیر باف


دو گروه تشکیل شده با گفتن "زوووووووووو" به طرف تیم مقابل هجوم می آورند تا فردی را از تیم بگیرند. نکته مهم در این بازی این است که نباید زوووووووو قطع شود. یعنی باید یک نفس بگی زووووووووووووووو.


در این بازی یک کش به پای دو نفر که در مقابل هم و به فاصله ایستاده اند بسته شده و فردی دیگر سعی میکند از روی کشها بپرد. در هر مرحله کش به سطح بالاتری از زمین آورده خواهد شد.

توسط گچ مربعاتی بر روی زمین کشیده شده و درون هر کدوم عددی نوشته می شود. فرد بازی کننده یک پایی باید در داخل مربعات بپرد. این بازی نیاز به توضیح بیشتر دارد که در مطالب بعدی به آن پرداخته خواهد شد.